خبر پیامبر (ص) از شهادت علی (ع)
جابر بن سمره نقل کرده است: پیامبر (ص) به علی فرمود: «اشقی الأولین کیست؟» گفت: «پی کننده ناقه ثمود»، پرسید: «اشقی الآخرین کیست؟» گفت: «خدا و پیامبر او داناترند»، فرمود: «قاتل تو». (تاريخ مدينة دمشق، ج ۴۲، ص ۵۵۱؛ محب طبرى، مختصر ذخائر العقبى، ص ۱۹۲؛ صاعدى، المقتطف من كتاب فضائل الصحابة، ص ۱۳۱، ح ۱۶۰/۱۲ از طبرانى در الكبير، ح ۲۰۳۷)، درروایت صهیب آمده است: [پیامبر (ص) فرمود] «کسی که تو را بر این میزند» – و در آن حال دست خود را بر مقابل سر خود گذاشت. (عاصمي، العسل المصفی۲: ۱۱۰، ح۳۶۹؛ سیوطي آن را از عمار روایت کرد: فیض القدیر شرح الجامع الصغیر۳: ۹۹، ح۲۸۵۰).
بنا براین اصل کشته شدن امام علی علیه السلام و اینکه مقابل سر او ضربت می‌خورد و محاسن مبارک او با خون سر او رنگین می‌شود چیزی بود که پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام خبر داده بود.
اقوال در چگونگی شهادت ضربت خوردن
اقوال درباره چگونگی ضربت خوردن علی (ع) مختلف است که تعدادی از آنها در اینجا نقل می شود:
قول اول: در حال نماز صبح
ابن عساکر در شرح حال امام علی علیه السلام آورده است: عبدالرحمان بن ملجم در حالی که آشفته بود در نماز صبح علی علیه السلام را به وسیله شمشیری که سمّی بود ضربت زد … [ابن عساکر، ترجمة الامام علی بن ابی طالب من تاریخ دمشق، ج ۳ ص ۳۶۱ حدیث ۱۴۱۹).
احمد بن حنبل نیز نقل کرده است: عبدالرحمان بن ملجم، در نماز صبح علی (ع) را به وسیله شمشیری که سمّی بود، از روی آشفتگی ضربت زد و علی (ع) همان روز از دنیا رفت و در کوفه دفن شد (احمد بن حنبل، فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، مصحح: محمد حسین حکیم، چاپ ۱۳۵۶ هجری حدیث ۶۳).
عبد الرزاق صنعانی گفته است: ابن ملجم ضربت وارد کرد، گمان می‌کنم عبد الرزاق گفت: علی (رضی الله عنه) هنگام سر برداشتن از رکوع بود و به مردم گفت: نماز خود را تمام کنید. (عبد الرزاق بن همام صنعانی (وفات: ۲۲۰ ه ق)، الامالی عن آثار الصحابه: ۱۰۳ – ۱۰۴ حدیث ۱۶۰).
ابن عبد البر در الاستیعاب نوشته است: آن دو نزد قطام رفتند که در مسجد أعظم در حال اعتکاف بود، او آنان را به آن تشویق کرد، پس آنان شمشیرهای خود را برداشتند و در مقابل دربی که علی از آن بیرون می‌آمد نشستند، علی برای نماز صبح بیرون آمد، شبیب به روی او شمشیر کشید، ولی شمشیر او به خطا رفت و ابن ملجم شمشیر خود را بر سر او فرود آورد… و اختلاف کردند که ایا او را در حال نماز شمشیر زد یا پیش از داخل شدن در نماز و آیا برای تمام کردن نماز کسی را در جای خود گذاشت یا اینکه خود نماز را به پایان رساند؟ بیشتر می‌گویند: جعدة بن هبیره را به جای خود گذاشت تا نماز را با مردم به پایان برساند. (ابن عبد البر، الاستیعاب فى معرفه الأصحاب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج ۳، ص ۱۱۲۵).
این چهار خبر دلالت دارند که علی علیه السلام در نماز صبح ضربت خورد.
قول دوم: در نماز نافله
در پاورقی انساب الاشراف نیز نقل از ابن ابی الدنیا آمده است: علی بیرون آمد و برای نماز تکبیر گفت، سپس یازده آیه از سوره انبیاء را قرائت کرد، آنگاه ابن ملجم بر ائ ضربن وارد کرد. (انساب الاشراف ج ۲ ص ۴۹۲، پاورقی).
محدث حاج شیخ عباس قمی نیز ضربت بر فرق علی علیه السلام را در حال نماز او ذکر کرد، بدون اینکه مشخص کند که نماز واجب یا نفاله صبح بود، ولی نوشته است که شمشیر تا جای سجده حضرت را بشکافت و بر جای زخم عمرو بن عبد ود فرود آمد. [منتهی الآمال (کتابفروشی اسلامیه چاپ سال ۱۳۳۸ شمسی].
قول سوم: در حال سجده
شیخ طوسی (ره) گفته است: ابن ملجم او (علی علیه السلام) را زد، و این ضربت در حال سجده او بر سر او فرود آمد. (شیخ طوسی، الامالی، دار الثقافه، قم، ۱۴۱۴ ه ق ص ۳۶۵).
در این خبر مشخص نشد که در حال سجده نماز واجب بود یا در حال سجده نماز مستحبی.
قول چهارم: در مقابل درب مسجد
ابن ابی الدنیا در مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام گفته است: عبد الرحمن بن ملجم در شبی که قصد کرده بود علی را در هنگام صبح به قتل برساند در مسجد او با اشعث بن قیس آهسنه سخن گفت تا هنگامی که طلوع فجر نزدیک شد، اشعث به او گفت صبح شد، برخیز، عبد الرحمن بن ملجم و شبیب بن بجره برخاستند و شمشیر خود را گرفتند تا اینکه در مقابل دربی که علی از آن (به مسجد) بیرون می‌آمد نشستند. (ابن ابی الدنیا، مقتل الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب ۱: ۲۶).
یعقوبی (وفات: ۲۹۲ هجری) نوشته است: ابن ملجم بر در مسجد ایستاده بود، در ان حال علی (علیه السلام) از تاریکی مسجد بیرون آمد و سر خود را داخل مسجد کرد، در آن هنگام او (ابن ملجم) آن (شمشیر) را بر سر او فرود آورد. (تاریخ الیعقوبی ۲: ۲۱۲).
طبری (وفات: ۳۲۲ ه) در تاریخ خود نوشته است: .(ابن ملجم) گفت: در کمین او در مسجد می‌نشینم، آنگاه که برای نماز صبح بیرون آمد بر او یورش می‌بریم و او را به قتل می‌رسانیم… آنان نزد قطام امدند که در مسجد اعظم در حال اعتکاف بود… شمشیرهای خود را گرفتند و در مقابل دربی که علی (علیه السلام) از آن بیرون می‌امد نشستند، آنگاه که بیرون آمد، شبیب بر او یورش برد، ولی شمشیر او به بازوی درب و یا به طاق خورد، آنگاه ابن ملجم با شمشیر بر پیشانی او زد… و علی (علیه السلام) جعدة بن هبیرة بن ابی وهب را به جای خود گذاشت تا نماز صبح را (به صورت جماعت) با مردم بخواند. (تاریخ الامم و الملوک [تاریخ الطبری] ۴: ۱۱۱).
ابو الفرج اصفهانی (وفات: ۳۶۲ ه ق) نوشته است: در شب جمعه مطابق با نوزده رمضان سال چهلم هجری – مطابق روایت ابوعبد الرحمن سلمی – ابن ملجم به قطام گفت: امشب همان شبی است که … آنان شمشیرهای خود را به گردن آویخته و به راه افتادند و در مقابل درب مسجد، آن دربی که علی (علیه السلام) برای نماز از آن درب به مسجد داخل می‌شد، نشستند. (مقاتل الطالبین: ۲۰).
دینوری نوشته است: آن شب فرا رسید، او (ابن ملجم) شمشیر خود را که قبلا ان را مسموم کرده بود بر گردن آویخت و در تاریکی شب به کمین نشست و منتظر ماند تا علی (رضی الله عنه) هنگام رفتن به مسجد برای نماز صبح بیاید، علی آمد در حالی که ندا می‌داد: «الصلاة أیها الناس»، ابن ملجم برخاست و شمشیر را بر سر او فرود آورد. (دینوری، الأخبار الطوال: ۲۱۴).
شایان ذکر است که بیدار کردن مردم برای نماز در داخل مسجد کوفه بوده و آن خوابیدگان معتکفان بودند، و الا مردم در کوچه و خیابان خوابیده نبودند.
شیخ مفید، عالم بزرگ شیعه نیز نوشته است: … اشعث به ابن ملجم گفت: زود کارت را انجام بده، که روشنایی صبح تو را رسوا می‌کند، حجر بن عدی این سخن را شنید و مقصود او را فهمید و به سوی خانه امیر المؤمنین رفت، ولی او را در راه ندید، امیر المؤمنین علیه السلام از راه دیگر در آمد و به مسجد داخل شد و ابن ملجم پیش دوید و شمشیر خود را بر او فرود آورد. (الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (چاپ مؤسسة أهل البیت لإحیاء التراث) ۱: ۲۰).
قول پنجم: در رحبه
بلاذری نیز نوشته است: ابن ملجم در رحبه‌ای که به آن رحبه علی گفته می‌شود نشست، آنگاه که (علی علیه السلام) برای نماز صبح بیرون آمد، ابن ملجم به او یورش برد، پس آن (شمشیر) را بر قرن او زد. (بلاذری، انساب الاشراف (تحقیق سهیل زکار و ریاض الزرکانی) ۲: ۴۹۲).
«قرن به معنای شاخ گاو و محل آن (دو طرف جلو سر و بالای پیشانی) برای انسان را گویند. (خلیل فراهیدی، العین ۵: ۱۴۱).
قول ششم: در حال بیدار کردن خوابیده ها
ابن سعد در «الطبقات» گفته است: آنگاه که (علی علیه السلام) از در (به داخل مسجد) بیرون آمد ندا داد: «الصلاة الصلاة»، او هر روز که می‌آمد چنین می‌کرد، در حالی که تازیانه او در دست او بود مردم را بیدار می‌کرد، در ان هنگام دو مرد بر او یورش بردند، یکی از حاضران گفت: من برق شمشیر را دیدم و گوینده‌ای می‌گفت: حکم برای خدا است ای علی، نه برای تو، سپس شمشیر دوم را دیدم، هر دو شمشیر کشیدند، اما شمشیر عبد الرحمن بن ملجم بر صورت تا پیشانی او فرود آمد و به مغز سر او رسید، ولی شمشیر شبیب به طاق خورد… (محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبرى، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۰ ق / ۱۹۹۰ م، چاپ اول، ج ۳، ص ۳۵ تا ۳۸).
مسعودی (وفات: ۳۴۵ ه ق) نوشته است: ابن ملجم نزد اشعث – که در مسجد بود – رفت و به او گفت: صبح پدید آمد… و علی (رضی الله عنه) بیرون آمد در حالی که ندا می‌داد: «أیها الناس الصلاة»، ابن ملجم و یاران بر او یورش بردند.. ابن ملجم با شمشیر خود بر پیشانی او زد، ولی شمشیر شبیب به بازوی در خورد. (مسعودی، مروج الذهب ۲: ۴۱۲ – ۴۱۳).
از ابی البختری از جعفر بن محمد از پدرش [امام باقر] علیهم السلام نقل شده است که فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام بیرون آمد و در آن حال شروع کرد به بیدار کردن مردم از خواب برای نماز صبح، در آن هنگام عبد الرحمن بن ملجم با شمشیر بر فرق او زد. (علامه مجلسی، بحار الانوار ج۴۲ ص۲۰۶ حدیث ۱۰ نقل از کتاب قرب الاسناد).
جمع بندی اقوال
بنا براین اقوال درباره مکان و حالت ضربت خوردن امام علی علیه السلام عبارتند از: ۱. در حال نماز صبح (احمد حنبل، ابن عساکر و عبد الرزاق صنعانی و ابن عبد البر. ۲. در حال نماز[محدث قمی]. پس از خواندن یازده آیه از سوره انبیاء. (ابن ابی الدنیا با روایت پاورقی انساب الاشراف و نیز شیخ طوسی). ۳. در رحبه علی علیه السلام (مکانی در مسجد کوفه) برای نماز صبح (بلاذری و ابن عبد البر) ابن عبد البر احتمال نماز صبح را نیز در آخر اشاره کرد و اینکه صحیح این است که خود نماز صبح را به پایان نبرد و دیگری در جای خود گذاشت. ۴. در مقابل درب مسجد هنگام داخل شدن (ابن ابی الدنیا، طبری، یعقوبی، ابو الفرج اصفهانی و شیخ مفید). ۵. در حال بیدار کردن مردم در مسجد (ابن سعد در طبقات، دینوری و روایت منسوب به امام باقر علیه السلام).
افزون بر آنچه نقل شد: امام علی (علیه السلام) به کاردانی، آزمودگی و دور اندیشی معروف بود و کسی بود که در هنگام حرکت به همه اطراف خود توجه کامل داشت و از چیزی غافل نمی‌شد. واقدی در این باره نوشته است: دختر حارث بن عامر بن نوفل به برده خود وحشى (برخى گفتهاند که برده جبیر بن مطعم بوده است)، گفت: پدر من در بدر کشته، اگر بتوانى یکى از این سه نفر (محمد، حمزة بن عبد المطلب و على بن ابى طالب) را به قتل برسانی آزاد خواهى شد و… وحشى به او گفت: “تو مىدانى که کشتن پیامبر خدا (صلی الله علیبه وآله) برای من ممکن نیست و اصحاب او نیز او را تسلیم نمی‌کنند. در مورد حمزه به خدا سوگند، اگر او خواب هم باشد، من از ترس جرأت ندارم به او نزدیک شوم و بیدارش کنم! ولى در مورد على امید موفقیت براى خود داشتم. چنانکه در میان مردم در جستجوى على بودم، که او متوجه من شد. فهمیدم که مردى کار آزموده و دوراندیش است و همه اطراف خود را زیر نظر دارد، با خود گفتم: این کسى نیست که من در جستجویش باشم. (واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازى، تحقیق: مارسدن جونس، ج۱،ص ۲۸۵، بیروت، مؤسسة الأعلمى، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق).
با توجه به آنچه نقل شده است، اطمینان پیدا می‌شود که ضربت خوردن امام علی (ع) در محراب مسجد و در حال نماز بوده است، گرچه احتمالات دیگر نیز ذکر کرده‌اند، ولی با توجه به فراست و توجه کامل او به همه اطراف و اینکه ضاربان نیز به این نکته توجه داشتند و برای هدف پلید خود حالت نماز علی علیه السلام را انتخاب کرده بودند.
ولی به احتمال قوی نماز امام علیه السلام در حال ضربت خوردن (بر خلاف آنچه از احمد حنبل و ابن عساکر نقل شده است) نماز واجب صبح نبود، بلکه نماز ناقلله بود، به دو دلیل:
- امام حسن و امام حسین علیهما السلام در آن هنگام در مسجد حضور نداشتند و احتمال عدم حضور آن دو در نماز صبح با پدر بسیار بعید است.
- طبق پاورقی کتاب انساب الاشراف نقل از ابن ابی الدنیا: امام علیه السلام یازده آیه از سوره انبیاء را قرائت کرده بود، در حالی که سوره انبیاء از سوره‌های طولانی قران است و (طبق مذهب اهل بیت علیهم السلام) نمی‌توان آن را در نماز واجب خواند.
ممکن است گفته شود: در مورد روایت امام باقر علیه السلام چه پاسخی می‌دهید که در آن آمده بود: علی علیه السلام هنگام بیدار کردن مردم ضربت خورد؟
پاسخ: راوی روایت ابوالبختری (وهب بن وهب قرشی) است که نزد رجالیون امامیه ضعیف (دروغگو) شمرده شده است، از این‌رو روایت قابل استناد نیست.
بنا بر این تنها این احتمال قوی به نظر می‌رسد که امام علی علیه السلام در حال خواندن نماز مستحبی مانند نافله صبح یا نافله مخصوص مسجد و – چنانکه در تقل شیخ طوسی آمده در حال سجده بوده است.
ممکن است گفته شود: اگر ابن ملجم امام علیه السلام را در حال سجده ضربت زده باشد باید پشت فرق سر او ضربت بخورد نه مقابل ان.
پاسخ این است که (أولا) با توجه به فراست امام علی علیه السلام زدن او از مقابل در حال عادی جدا دشوار بود، از این‌رو ضاربان تنها راه اجرای خواسته پلید خود را در حال نماز او می‌دانستند و برای این منظور مسجد کوفه و هنگام نماز صبح را انتخاب کرده بودند، و (ثانیا) شمشیرها نوعا کمانی هستند و بعدی ندارد که به گونهای ضربت زده باشند که قسمت انتهای شمشیر به پیشانی او اصابت کرده باشد و (ثالثا) ظاهرا امام علیه السلام در حال سر برداشتن از سجده ضربت خورده است (طبق نقل شیخ طوسی) و در ان حال می‌توان فرض کرد که ضاربان، نه از پشت سر، بلکه از دو سوی راست و چپ او شمشیر کشیده باشند و این کار را در حال سجده امام علیه السلام انجام دادند که چشم او ضاربان را نمی‌دید.
نتبجه اینکه امام امیر المؤمنین علی علیه السلام در یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان در حال نماز نافله و هنگام سر برداشتن از سجده به وسیله ابن ملجم مرادی ضربت خورده بود.
و طبق نقل معروف نزد شیعه ان شب نوزدهم ماه رمضان بود و در شب بیست و یکم ماه رمضان روح مبارکش به جانب دوست پرواز کرد و بدین وسیله نخستین خورشید امامت و وصی و خلیفه بر حق پیامبر صلی الله علیه وآله از این دنیا رخت بسته و به فیض شهادت که ارزوی دیرینه او و مورد بشارت پیامبر صلی الله علیه وآله به او بود نایل آمد.
منابع تحقیق
ابن ابی الدنیا، عبد الله بن محمد بن عبید (وفات: ۲۸۱)، مقتل امیر المؤمنین (ع)، تحقیق: محمد باقر محمودی، مرکز القائمیة، اصفهان، بیتا.
ابن حنبل، احمد بم محمد، فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع)،
ابن عبد البر أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد، الاستیعاب فى معرفه الأصحاب، تحقیق: علی محمد بجاوی، دار الجیل، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ ه ق.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله شافعی، ترجمة الامام علی بن ابی طالب من تاریخ دمشق، تحقیق: محمد باقر محمودوی، مؤسسة المحمودی، بیروت، ۱۳۹۸ ه ق.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تصحیخ و اشراف: کاظم مظفر، منشورات المکتبة الحیدریه، نجف اشرف، ۱۳۸۵ ه ق.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر بن داوود، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکانی، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۷ ده ق.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر، منشورات الرضی. قم، ۱۳۶۸ ه ق.
صاعدى، سعود بن عيد بن عُمَير، المقتطفات من كتاب فضائلدالصحابه، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
طبرانى، سليمان بن احمد، المعجم الكبير، دار احياء التراث العربى، بيروت، ۱۴۰۵ق.
طبرى، محب الدين احمد بن محمد مكى (وفات:۶۹۴)، مختصر ذخائر العقبى، تحقيق: اكرم بوشى، مكتبة الامين، ايران و لبنان، ۱۳۸۰ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک (تاریخ الطبری)، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۹۷۹ م.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، نشر هجرت، قم، ۱۴۰۹ ه ق.
طوسی، شیخ محمد بن حسن، الامالی، دار الثقافه، قم، ۱۴۱۴ ه ق.
عبد الرزاق بن همام صنعانی (وفات: ۲۲۰ ه ق)، الامالی عن آثار الصحابه، مکتبة القرآن، قاهره.
قمی، محدث شیخ عباس، منتهی الآمال، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۳۸ ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ ه ق).
مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، دار اندلس، بیروت، ۱۳۸۵ ه ق.
مفید، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (وفات: ۴۱۳ ه ق)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، بیروت، ۱۴۱۶ ه ق.
واقدی، محمد بن عمر بن واحد (وفات: ۲۰۷ ه ق)، المغازی، تحقیق: دکتر مارسدن جونی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۹ ه ق.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت.
