بسم الله الرحمن الرحیم
خطبه شعبانیه یکی از زیباترین و با ارزشترین منشور اخلاقی و اعتقادی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) برای یاران خود ایراد فرموده است.
این خطبه را ابن عقده کوفی با سندی از امام علی بن موسی الرضا از پدرانش از جدش امیر المؤمنین (علیهم السلام) نقل کرده است. (ابن عقده، فضائل امیر المؤمنین (ع) ص ۱۳۱).
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در روز اخر ماه شعبان برای سخنرانی برخاست و مردم را به فرا رسیدن ماه مبارک رمضان بشارت داد و در آغاز فضایل و ارزش ماه رمضان را بیان فرمود، سپس وظایف مسلمانان در این ماه را بر شمرد و آنگاه به خاطر واقعه مهمی که در این ماه رخ می‌دهد گریه کرد و در پایان برخی از فضایل علی علیه السلام را بیان فرمود، از اینرو این نوشتار در چهار عنوان به خوانندگان گرامی تقدیم میشود:
ارزش ماه رمضان
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله درباره ارزش و رهاوردهای ماه رمضان مواردی را بیان فرمود که عبارتند از:
- ماه خدا: («أیُّهَا النّاسُ ، إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه) «ای مردم، همانا ماه خدا در پیش روی شما قرار گرفته است».
- ماه با برکت: (إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه ِ بِالبَرَکَةِ) «ماه خدا در پیش روی شما قرار گرفته است با برکت».
- ماه رحمت: (إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه ِ بِ… وَالرَّحمَةِ) «ماه خدا در پیش روی شما قرار گرفته است با… رحمت».
- ماه مغفرت: (إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه ِ بِ… وَالمَغفِرَةِ) «ماه خدا در پیش روی شما قرار گرفته است با مغفرت و آمرزش گناهان».
- برترین ماهها است: (شَهرٌ هُوَ عِندَ اللّه ِ أفضَلُ الشُّهورِ). «ماهی که نزد خدا برترین ماهها است».
- روزهای آن بهترین روزها است: (وَأیّامُهُ أفضَلُ الأَیّامِ).
- شبهای آن بهترین شبها است: (ولَیالیهِ أفضَلُ اللَّیالی).
- ساعتهای آن بهترین ساعتها است: (وساعاتُهُ أفضَلُ السّاعاتِ).
- در این ماه مهمان خداوند هستید: (هُوَ شَهرٌ دُعیتُم فیهِ إلى ضِیافَةِ اللّه). «این ماهی است که به مهمانی خدا فرا خوانده شدید».
- در این ماه از کرامت و بزرگواری خدا برخوردار می‌شوید: (هُوَ شَهرٌ… وجُعِلتُم فیهِ مِن أهلِ کَرامَةِ اللّه).
- نفسهایتان در این ماه تسبیح خدا است: (أنفاسُکُم فیهِ تَسبیحٌ).
- خواب شما در این ماه عبادت شمرده میشود: (ونَومُکُم فیهِ عِبادَةٌ).
- عمل شما در این ماه قبول میشود: (وعَمَلُکُم فیهِ مَقبولٌ).
- دعایتان در این ماه مستجاب میشود: (ودُعاؤُکُم فیهِ مُستَجابٌ).
البته در هر ماهی خواب مؤمن عبادت شمرده شده و عمل او از سوی خدا قبول گردیده و دعای او – در صورت دارا بودن شرایط و تعلق مصلحت خدا – مستجاب میشود، چنانکه خداوند فرمود (َمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ) [البقره: ۶۲] «، هر كس از آنان (يعنى از اين سه گروه) به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و كار شايسته كرده، پس مزدشان نزد پروردگارشان. و نيست هيچگونه ترسى بر آنان و نه آنان اندوهگين مىشوند».
و نیز خداوند فرمود (ُادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ) [غافر: ۶۰] «مرا بخوانيد تا شما را در مورد تقاضاهاتان اجابت كنم».
ولی در ماه مبارک رمضان ویژگی بسیار مهم وجود دارد که جهت عبادت بودن خواب مؤمن قویتر و عمل او به قبول شدن نزذیکتر و امید به برآورده شدن دعاها بیش از ماه‌های دیگر است.
وظایف مسلمانان در رمضان
در چنین ماه بزرگی کسانی بهتر از دیگران بهره می‌گیرند که به وظایف برشمرده شده از سوی خدا و پیامبرش برای آن پایبند گردیده و با همه امکانات خود به ان وظایف عمل نمایند، چه عمل واجب و چه مستحب باشد.
وظایف ما در ماه رمضان انجام دادن همه گارهای خوب و دوری نمودن از ارتکاب گناه و هر کار ناپسند است، ولی در این نوشتار آن دسته از اعمال تقدیم میشود که در خطبه شعبانیه پیامبر صلی الله علیه وآله که در آخرین روز ماه شعبان بیان فرمود آمده است و انها عبارتند از:
- توفیق روزه گرفتن. (فَاسأَلُوا اللّه َ رَبَّکُم بِنِیّاتٍ صادِقَةٍ وقُلوبٍ طاهِرَةٍ أن یُوَفِّقَکُم لِصِیامِهِ).
«با نیتهای صادقانه و دلهای پاک از خدا بخواهید تا در این ماه به شما توفیق روزه گرفتن را عنایت فرماید».
مقصود روزه واجب ماه رمضان است که در قران به ان فرمان داده شدیم و فرمود (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ و…) [البقره: ۱۸۵]
«ماه رمضان است كه فرستاده شده است در آن قرآن براى هدايت مردم و نشانه هاى روشن از هدايت و جدا شدن حق از باطل پس هر كس حاضر باشد از شما در این ماه بايد روزه بگيرد»
- قرائت قرآن. (فَاسأَلُوا اللّه َ رَبَّکُم بِنِیّاتٍ صادِقَةٍ وقُلوبٍ طاهِرَةٍ أن یُوَفِّقَکُم لِصِیامِهِ وتِلاوَةِ کِتابِهِ، فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَن حُرِمَ غُفرانَ اللّه ِ فی هذَا الشَّهرِ العَظیمِ).
با نیتهای صادقانه و دلهای پاک از خدا بخواهید تا در این ماه به شما توفیق… تلاوت کتابش را عنایت فرماید، زیرا بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش خدا محروم بماند»
و نیز فرمود: (ومَن تَلا فیهِ آیَةً مِنَ القُرآنِ کانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فی غَیرِهِ مِنَ الشُّهورِ) «و کسی که در این ماه یک آیه از قرآن را تلاوت کند پاداش او مانند پاداش یک ختم قرآن در غیر این ماه از ماه‌های دیگر است».
- به یاد سختی های قیامت بودن: .وَاذکُروا بِجوعِکُم وعَطَشِکُم فیهِ جوعَ یَومِ القِیامَةِ وعَطَشَهُ». «با گرستگی و تشنگیتان در این ماه گرسنگی روز رستاخیز و تشنگی آن را یاد کنید».
- استغفار: (یا أیُّهَا النّاسُ، إنَّ أنفُسَکُم مَرهونَةٌ بِأَعمالِکُم فَفُکّوها بِاستِغفارِکُم).
«ای مردم، جان‌هایتان در گرو کردارهایتان است، پس آن را با استغفار از گرو برهانید».
خداوند در باره اثر و فایده استغفار از زبان خضرت هود علیه السلام به قوم عاد فرمود (وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمين) [هود: ۵۲].
«و اى قوم من طلب آمرزش نمائيد از پروردگارتان پس توبه كنيد به سوى او که مي‌فرستد از آسمان بر شما باران پى در پى و مىافزايد بر توانایی شما توانایی مخصوص و رو نگردانيد در حالی كه از گناهكاران باشید».
- توبه. (وتوبوا إلَى اللّه ِ مِن ذُنوبِکُم). «و از گناهانتان به درگاه خدا توبه نمایید».
توبه و بازگشت به سوی خدا غیر از استغفار است و برای کسانی است که گناهکار باشند و سپس از گناه پشیمان شده و بخواهند به سوی خدا بازگردند.
خداوند در باره فایده توبه فرمود (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ) ]سوره تحریم: ۸].
«اى كسانيكه ايمان آورديد بازگشت نمائيد به سوى خدا بازگشتى خالص در نصيحت شايد پروردگار شما بپوشاند از شما گناهان شما را و داخل گرداند شما را در بهشت هائي كه جارى ميشود در زمين آنها نهرها، در ان روز كه خوار نسازد خدا پيغمبر و آنان را كه ايمان آوردند با او نور ايشان مي تابد پيش رويشان و به جانب راستشان گويند پروردگارا كامل فرما براى ما نور ما را و بيامرز ما را همانا تو بر هر چيز توانائى».
- انفاق. (وتَصَدَّقوا عَلى فُقَرائِکُم ومَساکینِکُم) «به مستمندان و بی نوایانتان صدقه بپردازید».
خداوند در باره فایده انفاق در راه خدا فرمود: (مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم) [البقره:۲۶۱].
«مثل آنان كه انفاق مىكنند مالهاشان را در راه خدا مثل دانه است كه بروياند هفت خوشه را كه در هر خوشه صد دانه باشد و خدا مي‌افزايد براى آنكس كه مي‌خواهد و خدا وسعت دهنده دانا است».
یعنی اثر و فایده انفاق در راه خدا هفتصد برابر مال انفاق شده است.
- صله رحم. (وصِلوا أرحامَکُم) «و صله رحم نمایید».
و در باره فایده صله رحم و زیان ترک ان فرمود: (ومَن وَصَلَ فیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللّه ُ بِرَحمَتِهِ یَومَ یَلقاهُ ، ومَن قَطَعَ رَحِمَهُ قَطَعَ اللّه ُ عَنهُ رَحمَتَهُ یَومَ یَلقاهُ)). «و کسی که در این ماه صله رحم نماید خدا در روز ملاقات رحمت خود را به او می‌رساند و کسی که قطع رحم نماید خدا در روز ملاقات با او رحمت خود را از او منقطع می نماید».
- ترحم به خردسالان: (وَارحَموا صِغارَکُم) «به خردسالانتان ترحم نمایید».
- احترام به بزرگسالان (ووَقِّروا کِبارَکُم). «به بزرگسالانتان احترام نمایید».
- مراقبت از زبان و چشم و گوش: (وَاحفَظوا ألسِنَتَکُم، وغُضّوا عَمّا لا یَحِلُّ النَّظَرُ إلَیهِ أبصارَکُم، وعَمّا لا یَحِلُّ الاِستِماعُ إلَیهِ أسماعَکُم). «زبانهایتان را نگاه دارید، و چشمانتان را از دیدن آنچه نگاه به ان بر شما حلال نیست بپوشانید، و گوشهایتان را از انچه شنیدن آن بر شما حلال نیست باز دارید».
و خداوند در این باره فرمود (وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلا) ]الاسراء: ۳۶].
«و پيروى مكن آنچه را نباشد از براى تو به آن دانش همانا گوش و چشم و دل هر يك از آنها باشد از آن پرسيده شده».
- یتیم نوازی (وتَحَنَّنوا عَلى أیتامِ النّاسِ یُتَحَنَّن عَلى أیتامِکُم). «با یتیمان مردم مهربان باشید که خدا به ایتامتان مهربان خواهد بود».
و نیز فرمود: (ومَن أکرَمَ فیهِ یَتیما أکرَمَهُ اللّه ُ یَومَ یَلقاهُ). «هرکس در این ماه یتیمی را احترام کند خدا در روز ملاقات با خود او را احترام خواهد نمود».
علی علیه السلام نیز درباره اثر رفتار نیک با یتیمان فرمود: «أَحْسِنُوا فِي عَقِبِ غَيْرِكُمْ تُحْفَظُوا فِي عَقِبِكُمْ» [نهج البلاغه (صبحی الصالح) حکمت ۲۶۴ ص۵۲۱].«با بازماندگان دیگران رفتار نیکو داشته باشید که با بازماندگان شما به نیکی رفتار خواهد شد».
- دعا و نیایش: (وَارفَعوا إلَیهِ أیدِیَکُم بِالدُّعاءِ فی أوقاتِ صَلَواتِکُم ؛ فَإِنَّها أفضَلُ السّاعاتِ، یَنظُرُ اللّه ُ عز و جل فیها بِالرَّحمَةِ إلى عِبادِهِ ، یُجیبُهُم إذا ناجَوهُ ، ویُلَبّیهِم إذا نادَوهُ ویَستَجیبُ لَهُم إذا دَعَوهُ). «در این ماه در وقتهای نمازهایتان دستان خود را به دعا بلند کنید، زیرا این وقتها برترین ساعتها است، خدا در این وقتها به بندگان خود نگاه رحمت و مهربانی دارد، انگاه که انان را در حال مناجات و راز و نیاز می بیند دوستشان دارد، و آنگاه که او را ندا دهند پاسخ می‌دهد، و انگاه که آنان را در حال دعا ببیند حاجاتشان را برآورده میکند».
یکی از ذعاها را فرمود اینگونه باشد: «أیُّهَا النّاسُ، إنَّ أبوابَ الجِنانِ فی هذَا الشَّهرِ مُفَتَّحَةٌ ، فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یُغلِقَها عَلَیکُم، وأبوابَ النّیرانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یَفتَحَها عَلَیکُم، وَالشَّیاطینَ مَغلولَةٌ فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یُسَلِّطَها عَلَیکُم». «ای مردم،درهای بهشت در این ماه گشوده است پس از خدا بخواهید تا آنها را به روی شما نبندد و درهای دوزخ در این ماه به روی شما بسته است پس از خدا بخواهید تا آنها را به روی شما نگشاید، و شیطانها با غل و زنجیر بسته شده اند پس از خدا بخواهید تا آنها را بر شما چیره ننماید».
- نماز و سجده طولانی: (وظُهورَکُم ثَقیلَةٌ مِن أوزارِکُم فَخَفِّفوا عَنها بِطولِ سُجودِکُم ، وَاعلَموا أنَّ اللّه َ ـ تَعالى ذِکرُهُ ـ أقسَمَ بِعِزَّتِهِ ألاّ یُعَذِّبَ المُصَلّینَ وَالسّاجِدینَ، ولا یُرَوِّعَهُم بِالنّارِ یَومَ یَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمینَ). «پشنهایتان از بار گناه سنگین شده است پس آنها را با طول دادن سجده‌ها [در پیشگاه خدا] سبک نمایید، و بدانید که خداوند متعال سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را به اتش دوزخ نسوزاند، و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهان خضور پیدا می‌کنند انان را به آتش دوزخ نترساند».
و از آنجا که بعضی از نمازها واجب و بعضی دیگر مستحب است به اثر هر دو اشاره کرده و فرمود:
(ومَن تَطَوَّعَ فیهِ بِصَلاةٍ کُتِبَ لَهُ بَراءَةٌ مِنَ النّارِ ، ومَن أدّى فیهِ فَرضا کانَ لَهُ ثَوابُ مَن أدّى سَبعینَ فَریضَةً فیما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ). «و کسی که نمازی را داوطبانه [مستحبی] بخواند خدا برائت از آتش دوزخ را برای او می‌نویسد، و هرکس نماز واجبی را در این ماه بیاورد پاداش هفتاد نماز واجب در دیگر ماهها را دارد».
- صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله: (ومَن أکثَرَ فیهِ مِنَ الصَّلاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللّه ُ میزانَهُ یَومَ تَخَفَّفُ المَوازینُ). «و هرکس در این ماه بر من صلوات فراوان داشته باشد در روزی که ترازوها [با کردارهای نادرست] سبک میشود ترازوی او [از اعمال خوب] سنگین می‌گردد«.
صلوات بر پیامبر چیزی است که خداوند در قران به مؤمنان فرمان داده و فرموده است: (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليما) [الاحزاب: ۵۶].
در صحيح بخارى و منابع دیگر اهل سنت با سندى از كعب بن عُجَره نقل شده كه از پيامبر صلی الله علیه وآله در باره چگونگى صلوات پرسيدند، او صلی الله علیه وآله در پاسخ فرمود: بگوييد «اللّهمّ صَلِّ علَى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ كَما صَلَّيْتَ عَلى اِبْراهيمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهيمَ، اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ، اَللّهُمَّ بارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ كَما بارَكْتَ عَلى اِبْراهيمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهيمَ اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ».( صحيح البخارى، ج ۶، ص ۳۱ – ۳۲، ح ۴۷۹۷؛ با تفاوتى ناچيز حديث ۴۷۹۸؛ سنن ابى داود، ج ۱، كتاب الصلاة، باب الصلاة على النبىّ (ص) بعد التشهّد، ص ۲۵۵، ح ۹۷۶؛ محب طبرى، مختصر ذخائر العقبى، ص ۳۳؛ طبرانى، المعجم الصغير، ص ۹۱ – ۹۲، ح ۲۰۲؛ قسطلانى، المواهب اللدنيه، ج ۲، ص ۵۰۸).
- افطار دادن به روزه داران: (أیُّهَا النّاسُ، مَن فَطَّرَ مِنکُم صائِما مُؤمِنا فی هذَا الشَّهرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِندَ اللّه ِ عِتقُ نَسَمَةٍ ومَغفِرَةٌ لِما مَضى مِن ذُنوبِههِ«. «ای مردم، در این ماه هر یک از شما روزه دار مؤمنی را افطار بدهد در برابر آن نزد خدا آزاد شدن جان و آمرزش گناهان گذشته را پاداش خواهد گرفت».
فَقیلَ : یا رَسولَ اللّه، ولَیسَ کُلُّنا یَقدِرُ عَلى ذلِکَ! فَقالَ صلى الله علیه و آله: «اِتَّقُوا النّارَ ولَو بِشِقِّ تَمرَةٍ ، اِتَّقُوا النّارَ ولَو بِشَربَةٍ مِن ماءٍ».
گفتند: «ای پیامبر خدا، همه ما توانایی آن را نداریم؟» حضرت در پاسخ فرمود: «از آتش دوزخ بپرهیزید گرچه به تکه ای خرما باشد، از آتش دوزخ بپرهیزید گرچه با شربتی از آب باشد».
مقصود این است که برای کسانی که توانایی مالی برای افطاری دادن را ندارند کافی است که تکه ای خرما و یا لیوانی از آب را به عنوان افطار به روزه داران بدهند.
افطاری دادن در ماه رمضان دارای اجر و پاداش است. و روایات متعددی در این باره داریم.
امام صادق (ع) فرمود: مَنْ فَطَّرَ صَائِماً فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ؛ هر کس روزه داری را افطاری دهد برای او مانند پاداش روزه دار است. (الکافی، ج۴، ص۶۸)
افزون بر آن اخباری از سیره امیر المؤمنین(ع) نقل شده است که در نوع خود جالب است. که نمونه ای نقل می کنم:
كارگزار آذربايجان در زمان حکومت امیر المؤمنین علی(ع) با مالهاى آن جا در ماه رمضان نزد حضرت به كوفه آمد .چون حضرت نماز مغرب را با مردم مىخواند تقسيم گوشت و تريد براى نيازمندان و ديگر حاضران در مسجد را به دست خويش به عهده گرفت -او هر روزى دستور مىداد كه براى اين كار شترى را بكشند – و خود او به خانه نمىرفت جز پس از فراغ از دو نماز (مغرب و شام) و قسمت كردن همه آنها به دست خويش .
راوى گويد به كارگزار فرمود: بهره خويش از اين گوشت و تريد بردار و با آن افطار كن! كارگزار آذربايجان گفت: من نزد اميرمؤمنان(ع) روزه مىگشايم و پيش خود مىپنداشت كه خوردنى بهترى نصيب او خواهد شد. چون على(ع) از كار خود بياسود و با كارگزار به خانه بازگشت قرص نانى خشك و اندكى سويق براى آنها آوردند و به آن دو دادند.على عليهالسلام به كارگزار فرمود: بخور! و خود بخوردن پرداخت. كارگزار گفت: من گوشت شتر و تريد به طمع چيزى بهتر ترك كردم !على(ع) فرمود:
أَما تَعْلَمْ أَنَّ الْمُتَوَلّيَ لِأُمُورِ النّاسِ لا يَنْبَغي أنْ يَكُونَ طَعامُهُ خَيْراً مِنْ طَعامِهِمْ؛
آيا تو نمىدانى كه مسئول كارهاى مردم را نسزد كه چيزى بهتر از خوردنى آنها بخورد!
آن گاه رو به قنبر كرد و فرمود: برو پيش حسن و ببين نزد او طعامى براى اين مهمان ما هست!
راوى گفت كه قنبر رفت و دو گرده نان و اندكى تريد براى وى آورد. حسن فرمود: نزد ما جز اين نمانده . پس آن را نزد كارگزار گذارد و او از آن بخورد.
(ذاکری، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیر المؤمنین (ع)، ج۱، ص ۵۷۹، به نقل از خواجه نصير الدین طوسی، اخلاق محتشمى، ص ۴۴۵ ).
اين سيره حضرت چه بسيار زيبا است كه خليفه از مردم پذيرايى مىكند که نشان از اهمیت شرکت در خدمت به روزه داران دارد.
خود حضرت به عنوان رهبر مسلمانان غذاى ساده مىخورد و اين را يك روش لازم براى متوليان امور مىداند كه مانندديگران غذا بخورند. يعنى اصل توقع این کارگزار را در خوردن غذاى بهتر، بىجا و نادرست مىداند.
در این خبر بیان شده که افطاری برای نیازمندان بوده ولی کسانی که در مسجد بودند از آنها هم پذیرائی می شده است.
کارگزار حضرت از سیره امام مطلع نبوده و تصور می کرده او نیز مانند دیگر زمامداران از امکانات بهتری استفاده می کند ولی بر خلاف تصورش اتفاق افتاد.
- حسن خلق: (أیُّهَا النّاسُ، مَن حَسَّنَ مِنکُم فی هذَا الشَّهرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازا عَلَى الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فیهِ الأَقدامُ). «ای مردم، هر یک از شما که در این ماه اخلاق خود را نیکو گرداند پاداش آن گذشتن از پل صراط در روزی است که گامها در ان میلغزد».
- اجتناب از رفتار نادرست با مردم: (ومَن کَفَّ فیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللّه ُ فیهِ غَضَبَهُ یَومَ یَلقاهُ). «و کسی که در این ماه از رساندن بدی به مردم خودداری نماید خدا در روز ملاقات خشم خود را از او باز می‌دارد».
خدا به پیامبر گرامی اسلام (ص) [در برابر آزارهایی که به او می رساندند] فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَة نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَصِفُون» [المؤمنون:۹۶].
یعنی: «تو آزار و بديهاى امت را به آنچه نيكوتر است دفع كن ما (جزاى) گفتار آنها را بهتر مىدانيم».
از إسحاق بن عمار نقل شده است که امام صادق (عليه السلام) فرمود: «يا إسحاق صانع المنافق بلسانك ، وأخلص ودك للمؤمن ، وإن جالسك يهودي فأحسن مجالسته». (من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۰۴، ح ۵۸۷).
«ای اسحاق با منافق با زبانت برخورد کن [به طوری با او برخورد کن که نه او را از خود برانی و نه از ته دل تو با خبر شود]، دوستیت با مؤمن را خالص گردان، اگر یک یهودی با تو همنشین شد با او خوب همنشین باش».
- پرهیز از حرامها:
أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام میفرماید: من از جای خود برخاستم و پرسیدم: «یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أفضَلُ الأَعمالِ فی هذا الشَّهرِ؟:. «ای پیامبر خدا، برترین اعال در این ماه چیست؟».
پیامبر صلی الله علیه وآله در پاسخ فرمود: «یا أبَا الحَسَنِ، أفضَلُ الأَعمالِ فی هذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللّه ِ عز و جل». «ای ابو الحسن، برترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات خدا است».
شایسته توجه است که محرمات الهی فراوان است و غالبا انسان مسلمان از انها غفلت میکند و توجه ندارد. این حرامها به خوردنیها و اشامیدنیها اختصاص ندارد، بلکه در گفتنیها، دیدنیها، شنیدنیها و راه رفتنها و دست دراز کردنها نیز ظهور پیدا میکند، از اینرو در روز رستاخیز از عملکرد اعضای اندام انسان پرسش میشود، چنانکه خداوند فرمود (ٌإِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلا). [الاسراء:۳۶]. « همانا گوش و چشم و دل هر يك از آنها باشد از آن پرسش میشود».
گریه پیامبر (ص) چرا؟
سپس [در آخر خطبه شعبانیه] پیامبر صلی الله علیه وآله به گریه در آمد، علی علیه السلام از او پرسید: «چه چیزی تو را به گریه دراورده است؟».
حضرت فرمود: «یا عَلِیُّ، أبکی لِما یُستَحَلُّ مِنکَ فی هذَا الشَّهرِ، کَأَنّی بِکَ وأنتَ تُصَلّی لِرَبِّکَ، وقَدِ انبَعَثَ أشقَى الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ، شَقیقُ عاقِرِ ناقَةِ ثَمودَ، فَضَرَبَکَ ضَربَةً عَلى فَرقِکَ (قَرنِکَ) فَخَضَّبَ مِنها لِحیَتَکَ».
«گریه من برای حرمت شکنی ای است که در این ماه واقع میشود، گویا تو را می بینم در حالی که برای پروردگارت نماز می‌خوانی نگون بخت ترینِ اوّلین و آخرین، همو که برادر پى کننده ناقه قوم ثمود است، برمى خیزد و بر فرق سرت ضربتى مى زند و محاسنت از خون سرت رنگین مى شود».
أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام گفت: من پرسیدم: »ای رَسول خدا، آیا این با سلامت دین من همراه است؟»
حضرت فرمود: «فی سَلامَةٍ مِن دینِکَ» «این در حالی است که دین تو سالم است».
فضایل علی علیه السلام
سپس پیامبر صلى الله علیه و آله – به مناسبت پرسش علی علیه السلام از او – گوشه ای از فضایل علی علیه السلام را بیان کرد و فرمود:
«یا عَلِیُّ، مَن قَتَلَکَ فَقَد قَتَلَنی، ومَن أبغَضَکَ فَقَد أبغَضَنی، ومَن سَبَّکَ فَقَد سَبَّنی؛ لِأَنَّکَ مِنّی کَنَفسی، وَروحُکَ مِن روحی، وَطینَتُکَ مِن طینَتی . إنَّ اللّه (تَبارَکَ وَتَعالی) خَلَقَنی وإیّاکَ، وَاصطَفانی وَإیّاکَ، وَاختارَنی لِلنُّبُوَّةِ وَاختارَکَ لِلإِمامَةِ، وَمَن أنکَرَ إمامَتَکَ فَقَد أنکَرَنی نُبُوَّتی. یا عَلِیُّ، أنتَ وَصِیِّی، وأبو وُلدی، وزَوجُ ابنَتی، وخَلیفَتی عَلى اُمَّتی فی حَیاتی وبَعدَ مَوتی، أمرُکَ أمری ونَهیُکَ نَهیی .اُقسِمُ بِالَّذی بَعَثَنی بِالنُّبُوَّةِ وجَعَلَنی خَیرَ البَرِیَّةِ، إنَّکَ لَحُجَّةُ اللّه ِ عَلى خَلقِهِ، وأمینُهُ عَلى سِرِّهِ، وَخَلیفَتُهُ عَلى عِبادِه».
اى على! هر کس تو را بکشد ، مرا کشته است و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر کس تو را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته است؛ چرا که تو از من هستى، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من است. خداى متعال، من و تو را آفرید و من و تو را برگزید و مرا براى پیامبرى، و تو را براى امامت، انتخاب کرده است. هرکس امامت تو را انکار کند، نبوّت مرا انکار کرده است.
اى على! تو وصىّ من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشین من بر امّتم هستى، در حال حیاتم و پس از مرگم ، فرمان تو، فرمان من است و نهى تو، نهى من است. سوگند به خدایى که مرا به نبوّت برانگیخت و مرا بهترینِ آفریدگان قرار داد، تو حجّت پروردگار بر خلق اویى و امین او بر رازش و جانشین او بر بندگانش هستی».
[چاپ شده در روزنامه بشیر ماه رمضان سال ۱۴۴۴ فروردین سال ۱۴۰۲ شمسی]
