آفرينش پيامبر (ص) و على (ع) از يك نور

در منابع اهل سنّت احاديثى وارد شده است كه در آنها آمده است: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: نور پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ و على عليه‏السلام پيش از آفرينش حضرت آدم عليه‏السلام از سوى خدا آفريده شده بود.

این شبهه با تحریف روایت در منابع مرتبط با وهابیون و تفکر ریشه گرفته از انان مطرح شده است که چگونه می‌شود که از یک سوی شیعه می‌گویتد علی علیه السلام فرزند ابوطالب و از فاطمه بنت اسد در داخل خانه خدا به دنیا آمد و از سوی دیگر ادعا می‌کنند که او پیش از ابو البشر حضرت آدم علیه السلام آفریده شده باشد؟

پاسخ به این شبهه با توجه به متن روایت روشن می‌گردد، و ان این است که آفرینش طبیعی علی علیه السلام با روح و جسمش از پدری به نام ابوطالب و از قبیله بنی هاشم و از مادری به نام فاطمه دختر اسد هاشمی و محل تولد او داخل کعبه بوده است. و اما خلقت نور او همانند خلقت نور پیامبر صلی الله علیه وآله پیش از آفرینش طبیعی حضرت ادم علیه السلام بوده است.

و اما این پرسش که نور و خلقت نورانی چیست؟ چیزی است که ما از ان آگاه نیستیم و با توجه به روایات فراوان در منابع شیعه و سنی ان را قبول داریم و اینک به تعدادی از روایات در این باره نوجه نمایید:

1. عِكْرَمه از ابن عباس نقل كرده است كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: «خدا چهار هزار سال پيش از آفرينش دنيا نشانه‏اى از نور آفريد و آن نور را در برابر عرش خود قرار داد تا هنگام تولّد من فرا رسيد، در آن هنگام خداوند نيمه‏اى از آن نور را جدا كرد و از آن نور پيامبر شما را و از نيمه ديگر على بن ابى‏طالب را آفريد».(ابن عساکر، تاريخ مدينة دمشق، ج ۴۲، ص ۶۷؛ سبط بن جوزى، تذكرة الخواص، چاپ نجف، ص ۵۲؛ گنجى، كفاية الطالب، ب ۸۷، ص ۳۱۴)
2. از سلمان فارسى نقل شده است كه گفت: من از محبوبم پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ شنيدم مى‏فرمود: «من و على نورى در پيشگاه خدا و فرمانبردار او بوده‏ايم، اين نور خدا را تسبيح و تقديس مى‏كرد، چهارده هزار سال پيش از اينكه آدم آفريده شود و اين نور در صلب او قرار بگيرد، همچنان اين نور در يك مكان بود، تا اينكه در صلب عبدالمطلب جدا شديم، يك پاره آن من و پاره ديگر آن على شد».(ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق، ج ۴۲، ص ۶۷؛ خوارزمى، المناقب، ص ۱۴۵، ح ۱۶۹؛ گنجى، كفاية الطالب، ب ۸۷، ص ۳۱۵؛ محب طبرى، مناقب الامام امير المؤمنين عليه‏السلام من الرياض النضره، الفصل السادس، ص ۶۷؛ باعونى، جواهر المطالب، ج ۱، ب ۱۰، ص ۶۱؛ ابن مغازلى، مناقب على بن ابى‏طالب عليه‏السلام، ص ۸۷ – ۸۹)
3. جوينى با سندى از ابوهريره نقل كرده است كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: آن‏گاه كه خدا آدم ابوالبشر را آفريد و از روح خود بر او دميد، آدم جهت راست عرش را نگاه كرد، نورى با پنج شَبَه را ديد كه در حال سجده و ركوع بودند، آدم گفت: اى پروردگار من آيا پيش از من كسى راو از خاك آفريده‏اى؟ خدا گفت: نه اى آدم، آدم گفت: پس اين پنج شَبَه كه آنان را در شكل و صورتم مى‏بينم چيست؟ خدا گفت: اين پنج تن از فرزندان تو هستند، اگر اينان نبودند تو را نمى‏آفريدم، اين پنج تن را پنج نام از نام‏هايم گرفته‏ام، اگر اينان نبودند بهشت و دوزخ، عرش و كرسى، آسمان و زمين، فرشتگان، انس و جن را نمى‏آفريدم، پس من محمودم و او محمد، من عاليم و او على، من فاطرم و او فاطمه، من احسانم و او حسن، من محسنم و او حسين.( فرائد السمطين، ج ۱، ص ۳۶ – ۳۷، ح ۱)
4. سعيد بن جبير، از ابن عباس نقل كرده است كه گفت: من از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ شنيدم كه به على صلوات اللّه‏ عليه مى‏فرمود: «من و تو از نور خدا آفريده شده‏ايم».( خُلِقْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نُورِ اللّهِ». فرائد السمطين، ج ۱، ص ۴۰، ح ۴)
5. از سلمان فارسى نقل شده است كه گفت: من از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ شنيدم كه مى‏فرمود: من و على بن ابى‏طالب از نور خدا از جانب راست عرش هستيم، خدا را تسبيح و تقديس مى‏كرديم، از چهارده هزار سال پيش از اينكه خدا آدم را بيافريند، آن‏گاه كه خدا آدم را آفريد، به اصلاب مردان و رحم‏هاى زنان پاك منتقل شديم؛ سپس به صلب عبد المطّلب منتقل شده و دو نيمه شديم، نيم آن در صلب عبداللّه و نيم ديگر در صلب عمويم ابوطالب قرار داده شد، من از آن نيمه آفريده شدم و على از نيمه ديگر آفريده شد، خداوند نام‏هاى ما را از نام‏هاى خود برگرفت، خداوند محمود و من محمدم، خدا عالى و برادرم على، خدا فاطر و دخترم فاطمه، خدا محسن و دو پسرم حسن و حسين‏اند، نام من در رسالت و نبوت و نام او در خلافت و شجاعت بود، من پيامبر خدا و على ولىّ خدا است.(فرائد السمطين، ج ۱، ص ۴۱، ح ۵).

على (ع)، داراى نَسَب پاك و عالى

نَسَب، نطفه پاك، شايسته، داشتن پدر، مادر و اجداد صالح نزد همه ملّت‏ها و اقوام يكى از موجبات شايستگى براى تصدّى مقام رهبرى جامعه است، به ويژه در مكتب حياتبخش اسلام كه رهبر آن بايد هدايت‏گر دين و ايمان مردم نيز باشد، از اين‏رو بايد شخصيتى با نسب پاك، صالح و دور از هر گونه آلودگى به گناه شرك و بت پرستى باشد.

از نگاه روانشناسان و علماى اخلاق نيز نسب، خون پاك و سالم در رشد و پيشرفت و برترى فرزندان و نسل انسان تأثير بسيار خوب دارد، چنان‏كه از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ روايت شده است كه فرمود: «مردم معادنى مانند معادن طلا و نقره هستند، بهترين آنان در جاهليت بهترين آنان در اسلام است، اگر عقل و انديشه خود را به كار بيندازند».( صلابى، «أسمى المطالب فى سيرة علىّ بن أبى طالب كرّم‏اللّه‏وجهَه، ج ۱، ص ۲۷، از مسند أحمد، ج ۲، ص ۵۳۹؛ در منابع شيعه با تفاوت اندك از امام صادق عليه‏السلام روايت شده است. ر.ك: الكافى، ج ۸، ص ۱۷۷، ح ۱۹۷؛ من لايحضره الفقيه، ج ۴، ص ۳۸۰)

ظاهرا مقصود اين است كه مردم در شرافت حسب و نسب همانند معادن هستند، هر كس در جاهليت از اهل بيت شرف و بلند مرتبه بود، در صورت ايمان به خدا و تسليم شدن در برابر او و دارا بودن اخلاق پسنديده، در اسلام نيز از آن شرافت و رفعت برخوردار است.

على عليه‏السلام از نژاد و دودمان پاك پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ و نزديك‏ترين خويشاوند پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بود (اگرچه عباس و حمزه دو عموى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم از خويشاوندان بسيار نزديك او هستند؛ ولى سبقت اسلام على عليه‏السلام از يك سو و سجده نكردن او بر بت‏ها و نداشتن سابقه شرك از موجبات برترى او بر دو عمويش شده بود، به گونه‏اى كه عباس به آن ملتزم بوده و با وجود على عليه‏السلام، داعيه‏اى براى خود و فرزندانش نداشت)؛ چون او عليه‏السلام پسر عموى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بود و جدّ نزديك آن دو، عبد المطّلب است، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرزند عبد اللّه بن عبد المطّلب و على عليه‏السلام فرزند ابوطالب بن عبد المطّلب و عبد المطّلب از قريش و از ميان قريش از بنى هاشم بود.

 

پدر على عليه‏السلام

پدر على عليه‏السلام، ابوطالب پسر عبد المطّلب و عموى صادق و باوفاى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ و مدافع سرسخت او در برابر مشركان بود كه به اعتراف همه راويان و مورّخان اهل سنّت، ابوطالب پس از رحلت عبد المطّلب طبق وصيت او، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را به خانه خود برد و او و همسرش فاطمه بنت اسد از هيچ تلاشى براى دفاع و حمايت از حضرت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ دريغ نورزيدند.

دست هاى خائنانه‏اى كه حاضر نشدند به فرمان خدا و وصيت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ عمل نمايند و پس از او على عليه‏السلام را به رهبرى سياسى و جانشينى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم برنگزيدند، تلاش كردند ابوطالب را مشرك معرفى كنند. راز اين مطلب نخست بغض و دشمنى نويسندگان و مورّخان و راويان دربارى أموى و عباسى و نيز پنهان بودن اسلام و ايمان ابوطالب بود كه به صورت تقيّه و براى اينكه با تظاهر به هم عقيده بودن با مشركان بتواند از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بهتر دفاع كند، اسلام خود را آشكار نكرده بود، در حالى كه اين نكته دليل نمى‏شود كه به استناد احاديث مجعول به كفر و شرك او حكم شود؛ چون آن همه حمايت ابوطالب از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ و دريغ نداشتن از هر چيزى در دفاع از وى، خود بهترين گواه بر ايمان راسخ او است.

با اين حال، برخى از مورّخان و راويان نكاتى را آورده‏اند كه بيانگر ايمان ابوطالب است و در قسمت بعدی تقدیم میشود:

ایمان ابوطالب

1. ابوطالب طبق وصيت پدر [عبدالمطلب]، پس از وفات او در سال هشتم عام الفيل سرپرستى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را بر عهده گرفت؛ محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ نه ساله بود كه ابوطالب در سفر شام او را به همراه خود برد، كاروان ابوطالب در «بُصرى» – از سرزمين شام – فرود آمد و در صومعه آن شهر، بحيراى راهب پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را ديد كه ابرى بر روى سر او سايه افكنده است، آن‏گاه كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در زير درختى قرار گرفت، آن درخت شاخه‏هايش را پايين آورد تا بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ سايه افكند، بُحيرا با پرسش‏هايى كه از محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ كرد دريافت او پيامبر موعود است و به زودى به او وحى مى‏شود، از اين‏رو به ابوطالب گفت: به شهر [مكه] برگردد و او را از يهود دور نگاه دارد، چون او در آينده نزديك از جايگاه بزرگى برخوردار خواهد شد؛ ابوطالب دست برادرزاده خود محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را گرفت و به مكه بازگشت.( الكامل فى التاريخ، ج ۲، ص ۳۷ – ۳۸)
2. به اعتراف و تصريح مورخان اهل سنّت، ابوطالب با درخواست پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ براى سپردن على[ عليه‏السلام] به او صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ موافقت كرد و على عليه‏السلام را در زمان خردساليش به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ سپرد و حاضر شد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ شخصا حضانت و تربيت على عليه‏السلام را بر عهده بگيرد.
3. در سال سوم بعثت كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ خويشاوندان نزديك خود از جمله عموهايش را به منزل خود فرا خواند و آنان را به اسلام دعوت كرد، على[ عليه‏السلام] در حضور ابوطالب و ديگر فرزندان عبد المطّلب دعوت پيامبر را اجابت كرد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در حق على[ عليه‏السلام] فرمود: «او برادرم، وصيّم و جانشينم در ميان شما است، پس سخن او را گوش فرا دهيد و او را پيروى كنيد»، مردان آن مجلس خطاب به ابوطالب و به قصد استهزاى او گفتند: «او امر كرده است كه به سخن پسرت گوش فرا دهى و او را اطاعت كنى»(ر.ك: همين كتاب، فصل اول، بخش سوم با عنوان «نخستين اعلام ولايت على عليه‏السلام»)؛ ولى ابوطالب اين استهزا را به جان خريد و سكوت كرد و هيچ راوى و مورّخى نقل نكرد كه ابوطالب پاسخ ردّ و ناراحت كننده‏اى به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ داده باشد، چنان‏كه به پسر خود على نيز هيچ‏گونه اعتراضى نكرد كه چرا دعوت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را پاسخ داده و در پذيرش آن پيشگام شده است.
4. قريش مشاهده كردند كه ابوطالب از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ با سرسختی دفاع مى‏كند و او را به آنان تسليم نمى‏كند، كسانى را نزد ابوطالب فرستادند و به او گفتند: يا خودت محمّد را از لعن و توهين خدايان و دين ما باز دار و يا از برخورد ما با او ممانعت نكن، ابوطالب با سخن زيبا و با مهربانى آنان را از خود دور كرد و پيشنهاد آنان را نپذيرفت، چنان‏كه پيشنهادات ديگر آنان را نپذيرفت. او به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ گفت: اِذْهَبْ يَابْنَ أَخى فَقُلْ ما أَحْبَبْتَ، فَوَاللّهِ لا أُسَلِّمُكَ لِشَىْ‏ءٍ أَبَدا». (كامل ابن اثير، ج۲، ص۶۳ – ۶۴؛ تاريخ الطبرى، ج ۱، ص ۵۴۵؛ بيهقى، دلائل النبوّة، ج ۲، ص ۱۸۷؛ سليمان كلاعى، الاكتفاء، مجلد ۱، ج ۱، ص ۲۱۶).

«پسر برادرم هر چه مى‏خواهى بگو، به خدا سوگند من هرگز تو را براى هيچ چيزى به آنان تسليم نمى‏كنم».

5. سران قريش براى اينكه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ و مسلمانان را با فشار اقتصادى از پاى در آورند قراردادى را امضا كردند كه از آن پس با مسلمانان و بنى هاشم هيچ‏گونه رابطه و داد و ستد نداشته باشند، آنان پيمان‏نامه را در شكاف ديوار كعبه گذاشتند، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ به همراه عموى خود ابوطالب و مسلمانان و بنى هاشم به يكى از درّه‏هاى اطراف مكه [شِعْب ابوطالب] پناه بردند، در آنجا سه سال را با نهايت سختى، رنج و مشقّت گذراندند، پس از سه سال موريانه همه آن نامه – جز كلمه «بِسْمِكَ اللّهُمَّ» – را خورد، ابوطالب همه رنج‏هاى شِعْب را به همراه ديگر مسلمانان تحمّل كرد، با اينكه خود شيخ و پير قريش بود، پس از سه سال بيرون آمدند و ابوطالب اين شعر را سرود:

وَ قَدْ كانَ فى اَمْرِ الصَّحيفَةِ عِبْرَةٌ    مَتى ما يُخَبَّرُ غائِبُ الْقَوْمِ يَعجَبُ مَحَا اللّهُ مِنْهُمْ كُفْرَهُمْ وَ عُقُوقَهُمْ    وَ ما نَقَمُوا مِنْ ناطِقِ الْحَقِّ  ُعْرِبٌ فَأَصْبَحَ ما قالُوا مِنَ اْلأمْرِ باطِلاً    وَ مَنْ يَخْتَلِقْ ما لَيْسَ بِالْحَقِّ يَكْذِبُ (ابن اثير، الكامل فى التاريخ، ج ۲، ص ۸۹ – ۹۰؛ ابن هشام، السيرة النبويّه، ج ۱، ص ۳۷۷ – ۳۷۸؛ بيهقى، دلائل النبوّة، ج ۲، ص ۳۱۰ – ۳۱۱).

درنامه درس عبرتی وجود داردهرگاه    غایب از میان مردم شگفت زده میشود

خدا کفر و انکار آنان را محو کرد    و آنانکه از سخن حق دلگیر شدند لال شدند

پس آنچه را که گفته بودند باطل شد   و هرکس ببافد ناحقی را دروغ میگوید

6. خداوند پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ را از استغفار براى مشركان نهى كرد و فرمود «بر پيامبر و مؤمنان جايز نيست براى مشركان استغفار كنند» (التوبة، آيه ۱۱۳. شأن نزول صحيح آيه اين است كه مسلمانان به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم گفتند: «آيا براى پدران ما كه در جاهليت مرده‏اند استغفار نمى‏كنى؟»، آيه نازل شد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم از استغفار براى مشركان عصر جاهليت نهى كرد [مجمع البيان، ج ۵، ص ۱۱۵]؛ ولى در منابع اهل سنّت حديث درست كرده‏اند كه آيه به دنبال استغفار پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم براى عموى خود نازل شد، و او را از اين كار نهى كرد، در سند اين‏گونه احاديث نوعا يكى از كذابين و ضعفا قرار دارد كه در ادامه وجه ضعف سند سه نمونه از آنها بيان مى‏شود) ولى او صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ براى عموى گرامى خود ابوطالب استغفار و طلب شفاعت مى‏كرد.
7. ابوطالب به على[ عليه‏السلام] گفت: «اى پسرم! اين دينى كه تو بر آنى چيست؟»، على گفت: «پدرم! من به خدا و پيامبرش ايمان آورده‏ و آنچه را او آورده است باور كرده‏ام و با او نماز خوانده و از او پيروى كرده‏ام»، ابوطالب به پسر خود گفت: «پسرم! آگاه باش كه او [محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏] براى تو جز خوبى چيزى نمى‏خواهد به او پايبند باش و همراه او باش».( ابن هشام، السيرة النبوية، ج ۱، ص ۲۴۷؛ محمد بن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ص ۶۵)
8. ابوطالب به پسرش على عليه‏السلام مى‏گفت: «مشاور پسر عمويت باش و او را يارى كن»( وازِرْ اِبْنَ عَمِّكَ وَ انْصُرْهُ». تاريخ مدينة دمشق، ج ۴۲، ص ۴۵). آيا اين رفتارهاى مثبت و اين سخنان حق و مخالف باطل، در مخالفت با مشركان و موافقت با پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در آن فشار بى حد و حصر مشركان جز از يك مؤمن خالص صادر مى‏شود؟!
9. دكتر احمد شلبى در كتاب «السيرة النبوية» نوشته است: ابوطالب سِپَرى بود كه از پيامبر با تمام نيرو و صلابت حمايت مى‏كرد و اين شعر از او است:

(والله لن یصلوا الیک بجمعهم    حتّی أوسَّدَ فی التراب دفینا)

به خدا سوگند با همه جمعیتشان به تو نمیرسند   تا خاک را بالشم گرفته و در آن دفن شوم

ابوطالب در هفتاد و پنج سالگی در گذشت، از ابن عباس نقل شده است که گفت: از ابوطالب در آن هنگام که در بستر مرگ قرار داشت شنیده شد شعری میخواند که در آن آمده بود:

وَ قَد عَلمتُ بأنَّ دینَ محمَّد    مِن خیر أدیان البریّة دینا

ومن دانستم که دین محمد از بهترین ادیان مخلوقات است

مانند اين شعر بعضى از پژوهشگران اهل سنّت را بر آن داشته است كه اين رأى را داشته باشند كه ابوطالب در دين محمد داخل شد، اگرچه آن را علنى نكرده بود.( احمد شلبى، السيرة النبوية العطره، ص ۲۲۵).

ابوطالب حجت خدا در زمان خود

شیخ صدوق (ره) نوشته است: «روایت شده است که عبد المطلب حجت بود، وأبو طالب وصي او عليه السلام بود.[الاعتقادات: ۱۱۶ باب ۴۰ «باب الاعتقاد فی آباء النبی (ص)»].

علامه مجلسی (ره) پس از نقل کلام صدوق نوشته است: بيان: اماميه (رضوان الله عليهم) بر این اتفاق کرده اند که پدر و مادر پیامبر و همه أجداد او تا آدم عليه السلام مسلمان، بلکه از صديقين: با أنبياء مرسلين و یا أوصياء معصومين بوده اند». [بحار الانوار، ج ۱۵، ص ۱۱۷].

وصيّت و وفات ابوطالب

ابوطالب در هنگام مرگ چهره‏هاى بزرگ قريش را در کنار بستر خود گرد آورد و به آنان گفت: «ای قریش! شما بر گزیدگان از میان مخلوق و قلب عرب هستید، در میان شما بزرگ اطاعت شونده وجود دارد… من شما را در مورد محمد به خوشرفتاری سفارش میکنم، زیرا او امین قریش و صدّیق عرب است، او جامع هر چیزی است که شما را به آن وصیت کرده ام، او چیزی آورده است که دلها آن را پذیرفته و زبانها آن را از ترس سرزنش دیگران انکار میکند، به خدا سوگند که گویا من خیر اندیشان و نیکان عرب در اطراف و مستضعفین مردم را میبینم که به دعوت او پاسخ داده و سخن او را تصدیق کرده و کار او را بزرگ داشته ان داشته اند. (سليمان كلاعى اندلسى، الاكتفاء، مجلد ۱، ج ۱، ص ۲۹۵ – ۲۹۶)

ابوطالب پس از مدّتى كوتاه كه از محاصره شعب بيرون آمد دار فانى را وداع گفت و طبق روايت عباس عموى ديگر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏، آن‏گاه كه ابوطالب در بستر مرگ قرار داشت، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ به او فرمود: «لا اله الاّ اللّه را بر زبان جارى كن تا در روز رستاخيز به وسيله آن شايستگى پيدا كنى كه از تو شفاعت شود»،… آن‏گاه كه مرگ سايه سنگين خود را بر ابوطالب افكند، ديده شد كه دو لب خود را مى‏جنباند، عباس گوش خود را به دو لب ابوطالب نزديگ كرد تا سخن او را بشنود، عباس به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ گفت: «اى پيامبر خدا! آن كلمه‏اى را كه از او درخواست كرده بودى گفته است»( ابن هشام، السيرة النبويّه، ج ۲، ص ۴۱۸؛ بيهقى، دلائل النبوّه، ج ۲، ص ۳۴۶) يا «اى پسر برادرم! به خدا سوگند برادرم كلمه‏اى را كه تو او را فرمان داده بودى گفته است».( سليمان كلاعى اندلسى، الاكتفاء، مجلد ۱، ج ۱، ص ۲۹۴؛ ابن زينى دحلان، السيرة النبويه، ج ۱، ص ۷۴)

ابن زينى دحلان نوشته است: در روايتى آمده است كه «او در هنگام وفات اسلام آورده بود» و رافضه و تابعينشان به اين خبر بر اسلام او استدلال كرده‏اند؛ ولى كسانى كه او را مسلمان نمى‏دانند پاسخ دادند كه گواهى عباس به اسلام ابوطالب مردود است، زيرا گواهى عباس در حال كفر و پيش از اسلام خود بود، در حالى كه در احاديث ثابت شده در بخارى و جز آن آمده است كه ابوطالب در حال كفر مرده است.( السيرة النبويه، ج ۱، ص ۷۴)

پاسخ به سخن ابن زينى دحلان اين است كه اولا: صحت خبر، منوط به اسلام خبر دهنده نيست، بلكه كافى است خبر موثوق الصدور باشد و عباس در حال كفر خود داعى براى مسلمان جلوه دادن برادر خود نداشت. ثانيا عباس پس از اسلام آوردن خود خبر خود را تكذيب نكرد، او در كنار بستر برادر خود حضور داشت، نه خبر دهندگان صحيح بخارى و مانند آن كه تعدادى از آنان از حديث سازان دربار بنى اميه بوده‏اند.

در خبرى كه ابن جوزى با سندى از ابو عبد الرحمان سلمى از على[ عليه ‏السلام] نقل كرده آمده است: على[ عليه ‏السلام] گفت: آن‏گاه كه ابو طالب وفات كرد، من نزد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ آمدم و گفتم: عموى پير تو مرده است، [پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏] گفت: برو او را دفن كن و كارى انجام نده تا نزد من بيايى، [على عليه ‏السلام] گفت: من [ابوطالب را] غسل دادم؛ سپس نزد او رفتم، او براى من دعا میكرد كه [مرا از آن دعا شادمانى پديد آمد به گونه‏اى كه] گويا همه دنيا به من داده شد، [راوى] گفت: على [هر گاه مرده را غسل مى‏داد] غسل مى‏كرد.

ابن عباس گفته است: پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بر سر جنازه ابوطالب آمد و گفت: وَصَلْتَ رَحِمَكَ جَزاكَ اللّهُ خَيرا يَا عَمّ». (المنتظم، ج ۳، ص ۱۰).«صله رحم كردى، خدا به تو پاداش خوب بدهد اى عمو!».

 

از طريق ابوداود، نسائى، ابن جارود و ابن خُزيمه از على[ عليه ‏السلام] روايت شده است كه گفت: آن‏گاه كه ابوطالب وفات كرد به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ خبر دادم، او گريه كرد و گفت: «برو او را غسل بده و كفن كن و دفن كن! خداوند او را بيامرزد و مورد رحمت خود قرار بدهد».( المنتظم، ج ۳، ص ۱۰؛ ابن زينى دحلان، السيرة النبويه، ج ۱، ص ۷۵؛ شبلنجى، نور الابصار، ص ۳۳)

پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله‏ سال وفات خديجه و ابوطالب را «عام الحُزن»،[ يعنى سال اندوه و غم] نام نهاد، زيرا در ميان خويشان و عموهاى او جز ابوطالب براى او حامى وجود نداشت.( مقريزى، امتاع الأسماء، ج ۱، ص ۴۵).

شفاعت پيامبر (ص) از ابوطالب ‏

افزون بر اينكه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در هنگام وفات ابوطالب به او وعده شفاعت داده و پس از وفات او بر سر جنازه او آمده و براى او از خدا درخواست آمرزش كرده بود، در موارد ديگر نيز از شفاعت خود براى او خبر داده است:

1. سيوطى از طريق ابن سعد و ابن عساكر با سندى از اسحاق بن عبد اللّه بن حارث نقل كرده است كه گفت: عباس [به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏] گفت: «اى پيامبر خدا! آيا براى ابوطالب اميد دارى؟»، او فرمود: «كُلّ الْخَيْرِ أَرْجُوا مِنْ رَبّى»( الخصائص الكبرى، ج ۱، ص ۱۴۷)؛ يعنى: «همه خوبى‏ها را از پروردگارم اميد دارم».
2. سيوطى از طريق تمام در فوائدش و ابن عساكر از ابن عمر نقل كرده است كه گفت: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: «آن‏گاه كه روز رستاخيز پديد آيد من براى پدرم، مادرم، عمويم ابوطالب و برادرى كه در روزگار جاهليت داشته‏ام شفاعت مى‏كنم».(الخصائص الكبرى، ج ۱، ص ۱۴۷؛ محب طبرى، ذخائر العقبى، ص ۷)
3. در صحيح مسلم و بخارى از ابوسعيد خدرى نقل شده است كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: «اميدوارم شفاعت من در روز قيامت او [ابوطالب] را بهره برساند».( صحيح مسلم، ج ۱، ص ۶۲۷، باب ۹۰، شفاعة النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم لابى طالب و التخفيف عنه بسببه؛ صحيح البخارى، ج ۴، ص ۲۹۹، ح ۳۸۸)

اگر چه راويان اهل سنت اين شفاعت را در مورد تخفيف عذاب ابوطالب نقل كرده‏اند [كه از روايات ساخته شده بنى اميّه براى تضعيف على عليه‏ السلام است] (در سند حديث مجعول ياد شده عبد اللّه بن يوسف قرار دارد، كه از ليث روايت كرده و عبد اللّه بن سليمان بن يوسف است [لسان الميزان، ج ۳، ص ۴۳۶، ش ۴۹۲۶]، عسقلانى در باره او نوشته است: از او حديث منكَر نقل شده است [لسان الميزان، ج ۳، ص ۳۴۷، ش ۲۶۴۰] و ذهبى نيز نوشته است: «او مورد اعتماد نيست» [ميزان الاعتدال، ج ۴، ص ۲۳۲، ش ۴۷۱۸)؛ ولى اصل شفاعت را پذيرفته‏اند. چگونه مى‏شود كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ نتواند براى مشركان استغفار كند ولى بتواند در روز رستاخيز شفاعت كند، در حالى كه نتيجه هر دو گذشت از گناه است و گناه شرك و كفر آمرزيده نمى‏شود؟! جز اين نيست كه ابوطالب مشرك نبود و جاعلان حديث از اين نكته غافل بودند.( صحيح بخارى، حديث شماره ۳۸۸۴، ج ۴، ص ۲۹۷، در سند آن عبد الرزاق قرار دارد)

در ادامه با عنوان «مادر على عليه‏ السلام» مى‏خوانيد كه فاطمه بنت اسد همسر ابوطالب يازدهمين مسلمان بود و اگر ابوطالب مشرك بود بر فاطمه بنت اسد لازم بود تا از او جدا گردد، در حالى كه نه از او جدا شد و نه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در اين باره چيزى گفت، ابوطالب نيز به اسلام همسر خود اعتراضى نكرد و واكنش منفى نشان نداد.

 

مادر على عليه ‏السلام

مادر على عليه‏ السلام به نام «فاطمه»، دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف و از طايفه قريش و هاشم بود، صحيح اين است كه او به مدينه هجرت كرد و در مدينه فوت كرد. عبدالله بن محمد بن عمر بن على از پدرش نقل كرده است كه گفت: [پس از وفات فاطمه بنت اسد] پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فاطمه را در پيراهن خود كفن كرد و در گور او دراز كشيد و پاداش خوب را به او وعده داد. اين خبر از ابن عباس نيز نقل شده و بر آن افزود: مردم به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ گفتند: آنچه با او [فاطمه] انجام داده‏اى با كسى رفتار نكرده‏اى؟ پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در پاسخ فرمود: «پس از ابوطالب نسبت به من كسى نيك‏رفتارتر از او نبود، من پيراهن خود را بر او پوشاندم تا از پارچه‏هاى زيباى بهشتى بر اندام او پوشيده شود و در گورش دراز كشيدم تا عذاب گور بر او آسان گردد».(ابن اثير جزرى، اسد الغابة، ج ۷، ص ۲۱۲ – ۲۱۳؛ نور الابصار، ص ۱۵۶)

از ابو عمر و ديگران نقل شده است كه فاطمه بنت اسد نخستين هاشمى بود كه از شوهر هاشمى فرزند آورد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ متولّى دفن او شد و پيراهن خود را بر اندام او پوشاند و در گور او دراز كشيد. از سلفى نقل كرده است كه گفت: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بر او نماز خواند.(محب طبرى، مناقب الامام امير المؤمنين عليه‏السلام من الرياض النضره، فصل ۱، ص ۲۲)

ابن ابى الحديد در باره اسلام فاطمه بنت اسد مى‏گويد: او يازدهمين تن بود كه اسلام آورد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ به او احترام مى‏گذاشت و او را مادر صدا مى‏زد، فاطمه پيش از مرگ خود، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏  را وصىّ خود قرار داد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ وصيتش را پذيرفت، فاطمه نخستين زنى بود كه با پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بيعت كرد.( شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۱۴)

از ابن عباس نقل شده است كه گفت: آيه «يا أَيُّهَا النَّبِىُّ اِذا جاءَكَ الْمُؤمناتُ يُبايِعْنَكَ»( الممتحنه: ۱۲) در باره او [مادر على عليه ‏السلام] نازل شده و او نخستين زنى بود كه از مكّه با پاى پياده و برهنه هجرت كرد و نخستين زنى بود كه در مكّه پس از خديجه با محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ بيعت كرد.(سبط بن جوزى، تذكرة الخواص، ص ۱۰)

آن‏گاه كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در گور فاطمه بنت اسد دراز كشيد و بر او نماز خواند، عمر بن خطاب سبب آن رفتارش با فاطمه را پرسيد، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ فرمود: «اى عمر! اين زن گويا مادر من بود كه مرا زاييده است، ابوطالب خوراك آماده مى‏كرد و سفره‏اى داشت و ما را براى خوردن غذا گرد مى‏آورد، اين زن بهره مرا بيشتر از فرزندانش قرار مى‏داد، جبرئيل از پروردگارم به من خبر داد كه او از اهل بهشت است و خبر داد كه خداوند هفتاد هزار فرشته را فرمان داد بر او نماز بخوانند».(حاكم نيشابورى، المستدرك، ج ۳، ص ۱۱۶، ح ۴۵۷۴/۱۷۲؛ خوارزمى، المناقب، ص ۴۷ نقل از انس)

خوارزمى در تفسير آيه «يا أَيُّهَا النَّبِىُّ اِذا…» از زبير بن عوّام نقل كرده است كه گفت: در آن هنگام كه اين آيه نازل شد من از پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ شنيدم كه زنان را به بيعت با خود فرا مى‏خواند، فاطمه بنت اسد، مادر على بن ابى‏طالب نخستين زن بود كه بيعت كرد.( المناقب، ص ۲۷۷، ح ۲۶۵)

او از جعفر بن محمد[ عليه‏ السلام] روايت كرده است كه فاطمه بنت اسد نخستين زن بود كه با پاهاى خود از مكه مهاجرت كرد و از ميان مردم بيش از همه به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ نيكى مى‏كرد.( المناقب، ص ۲۷۷، ح ۲۶۴ و ۲۶۵).

ولادت على عليه ‏السلام

تاريخ عرب پيش از بعثت و هجرت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏، بر اساس سالى بود كه سپاه ابرهه براى تخريب كعبه با پيلان فراوان از يمن به سوى مكه حركت كرده و نرسيده به شهر مكه به وسيله پرندگانى به نام «ابابيل» از پاى در آمده بود، آن سال را «عام الفيل» ناميده و مبدأ تاريخ خود قرار دادند، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در همان سال ديده به جهان گشود و على عليه‏السلام در روز سيزدهم ماه رجب سال سى عام الفيل در مكه در داخل كعبه به دنيا آمد.( بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۵، ح ۳) سبط بن جوزى نوشته است: روايت شد كه فاطمه [دختر اسد و مادر على عليه‏ السلام] خانه خدا را طواف مى‏كرد، در حالى كه على عليه‏السلام را باردار بود، درد زايمان گرفت، درب كعبه براى او گشوده شد، او داخل كعبه شد و على[ عليه‏ السلام] را در آن به دنيا آورد.( تذكرة الخواص، ص ۱۰)

عبد المنعم هاشمى در كتاب «عصر الصحابه» نوشته است: «على بن ابى‏طالب در سال سى و دوم ميلاد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در داخل كعبه به دنيا آمد.( عصر الصحابه، ص ۱۱۳)

شبلنجى نيز نوشته است: او در داخل بيت الحرام و طبق قولى در روز جمعه متولّد شد.(نور الأبصار، ص ۱۵۶)

موصلى نوشته است: مولد او در كعبه بود و هيچ‏كس جز او در كعبه به دنيا نيامد.( مناقب آل محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم النعيم المقيم، ص ۵۵)

محمد بن طلحه هاشمی نیز تولد علی علیه السلام در کعبه را  ذکر کرده است.(مطالب السؤول، ص ۴۳)

 چگونگى تولّد على عليه ‏السلام

گنجى شافعى با سندى از جابر بن عبد اللّه نقل كرده است كه گفت: من از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ در باره ميلاد على بن ابى‏طالب[ عليه ‏السلام] پرسيدم، او فرمود: در باره بهترين مولودى پرسيده‏اى كه به مانند  مسيح زاده شد، خداوند على را از نور من و مرا از نور او آفريده است و ما هر دو تن از يك نوريم؛ سپس خداوند ما دو تن را از صلب آدم عليه‏ السلام به صلب‏هاى پاك به رحم‏هاى پاك منتقل كرد و من از هيچ صلبى منتقل نشدم جز اينكه على با من منتقل شد، همچنان اين‏گونه بوديم تا اينكه خدا مرا به بهترين رحم كه آمنه است منتقل كرد و على را در بهترين رحم كه فاطمه بنت اسد است قرار داد. در زمان ما مردى زاهد و عابد بود به نام مبرم بن دعيب بن شقبان، مدّت دويست و هفتاد سال خدا را عبادت كرد و از خدا درخواستى نكرد، خداوند ابوطالب را به سوى او فرستاد، آن‏گاه كه مبرم او را ديد، براى او از جاى خود بر خاست و بر سر او بوسه زد و او را در كنار خود نشاند؛ سپس به او گفت: تو كيستى؟ گفت: من مردى از تهامه هستم، مبرم گفت: از كدام تهامه؟ ابوطالب گفت: از بنى هاشم، عابد ايستاد و براى بار دوم بر سر او بوسه زد؛ سپس گفت: خداوند علىّ اعلا به من الهام كرده است. ابوطالب گفت: آن چيست؟ گفت: «فرزندى از پشت تو بيرون مى‏آيد كه ولىّ خداوند است». در آن شب كه على زاده شد زمين نورانى شد، ابوطالب [از خانه] بيرون آمد و مى‏گفت: اى مردم ولىّ خدا در كعبه زاده شد.(گ نجى، كفاية الطالب، الباب السابع، ص ۴۰۵ – ۴۰۶.)

ابن مغازلى با سندى از على بن حسين[ عليهماالسلام] روايت كرده است كه او گفت: در حالى كه به زيارت جدّمان عليه ‏السلام مشغول بوديم من و پدرم نشسته بوديم و زنان بسيارى در آنجا حضور داشتند، در آن هنگام من به يكى از آن زنان رو كردم و پرسيدم: «خدا تو را رحمت كند توكيستى؟»، گفت: «من زيده دختر قريبة بن عجلان از قبيله بنى ساعده‏ام».  به او گفتم: «آيا حديثى به خاطر دارى براى ما نقل كنى؟»، گفت:  «آرى به خدا سوگند، مادرم امّ عَمّاره دختر عبادة بن نضلة بن مالك بن عجلان ساعدى نقل كرده است كه او روزى در ميان زنانى از عرب بود، در آن هنگام ابوطالب غمناك و اندوهگين به آنان رو كرد، به او گفتم: اى ابوطالب تو را چه شده است؟ گفت: «فاطمه دختر اسد را درد زايمان دشوار گرفته است»؛ سپس دست خود را بر صورت خود گذاشت، او در آن حال بود كه محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ به سوى او آمد و به او گفت: «اى عمو تو را چه شده است؟»، ابوطالب گفت: «فاطمه دختر اسد از درد زايمان مى‏نالد»، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ دست او را گرفت، در حالى كه فاطمه همراه او بود، او را به كنار كعبه آورد و او را در كعبه نشاند؛ سپس [به فاطمه دختر اسد] گفت: «به نام خدا بنشين».

[مادرم امّ عماره] گفت: زمانى سپرى شد كه فاطمه كودكى شاد چهره، تميز و پاك به دنيا آورد كه به زيبايى او من نديده بودم، ابوطالب نام او را على گذاشت، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏ او را گرفت تا به منزل او [فاطمه بنت اسد] رسانيد.

على بن حسين عليهماالسلام [با شنيدن اين حديث] گفت: «به خدا سوگند من هرگز چيزى نشنيدم جز اينكه اين حديث از آن بهتر بود.( ابن مغازلى، مناقب على بن ابى طالب عليه‏السلام، ص ۶ – ۸)

سيد بن طاووس پس از نقل اين حديث نوشته است: «مقصود امام على بن حسين عليهماالسلام از اين جمله اين است كه در باره ولادت على عليه ‏السلام از اين حديث بهتر نشنيده است».(الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف، ج ۱، ص ۲۷).

در پاورقى كتاب «الطرائف» كه با تحقيق سيد على عاشور انجام گرفته آمده است:

از كسانى كه ولادت او على عليه‏ السلام در كعبه را روايت كرده‏اند: تاريخ الخميس: ۲/۲۷۵ و ۱/۲۷۹؛ فرائد السمطين: ۱/۴۲۶؛ اسد الغابه: ۴/۳۱؛ مستدرك الصحيحين: ۳/۴۸۳؛ كتاب معرفة الصحابه، در ذكر مناقب حكيم بن حزام قرشى، و در آنجا گفت: «اخبار متواتر است بر اينكه فاطمه دختر اسد، امير المؤمنين على بن ابى طالب كرّم‏اللّه‏ وجهَه را در داخل كعبه زاده است»؛ نزهة المجالس: ۲/۲۰۵؛ مروج الذهب: ۲/۲ چاپ تهران، و در چاپ بيروت: ۲/۲۴۸؛ خلافة الامير و تذكرة الخواص: ۲۰؛ نور الابصار: ۱۵۶؛ الفصول المهمّه: ۳۰.